Wolny sposób myślenia i działania w życiu prywatnym i publicznym.
I. Definicja
Słowo liberalny pochodzi od łacińskiego liber, wolny i do końca XVIII wieku oznaczało wyłącznie „godne człowieka wolnego”, dlatego ludzie mówili o „sztukach wyzwolonych” [w j. ang. „liberal arts”, j. łac. „artes liberales” – przyp. tłum.], „wolnych zawodach”. Później termin ten odnoszono również do tych cech intelektu i charakteru, które uważano za ozdobę tych, którzy zajmowali wyższą pozycję społeczną ze względu na swoje bogactwo i wykształcenie. W ten sposób słowo liberalny nabrało znaczenia intelektualnie niezależnego, otwartego, wspaniałomyślnego, szczerego, otwartego i genialnego. Liberalizm może mieć również znaczenie systemu politycznego lub tendencji przeciwnej centralizacji i absolutyzmowi. W tym sensie liberalizm nie stoi w sprzeczności z duchem i nauczaniem Kościoła katolickiego. Jednak od końca XVIII wieku słowo to jest coraz częściej stosowane do określenia pewnych tendencji w życiu intelektualnym, religijnym, politycznym i gospodarczym, które implikują częściową lub całkowitą emancypację człowieka z nadprzyrodzonego, moralnego i Boskiego porządku. Zazwyczaj zasady 1789 roku, czyli rewolucji francuskiej, są uważane za Magna Carta tej nowej formy liberalizmu. Jego najbardziej fundamentalna zasada zapewnia absolutną i nieograniczoną wolność myśli, religii, sumienia, wyznania, mowy, prasy i polityki. Niezbędnymi tego konsekwencjami są, z jednej strony, zniesienie Boskiego prawa i wszelkiego rodzaju władzy pochodzącej od Boga; przeniesienie religii z życia publicznego do prywatnej domeny indywidualnego sumienia; absolutne ignorowanie chrześcijaństwa i Kościoła jako instytucji publicznych, prawnych i społecznych; z drugiej strony wprowadzanie w życie absolutnej autonomii każdego człowieka i obywatela, zgodnie ze wszystkimi kierunkami ludzkiej działalności, oraz koncentracja władzy publicznej w jednej „suwerenności ludu”. Ta suwerenność ludu we wszystkich dziedzinach życia publicznego, takich jak ustawodawstwo, administracja i jurysdykcja, ma być wykonywana w imieniu i na polecenie wszystkich obywateli, w taki sposób, aby wszyscy mieli w tym udział i kontrolę. Podstawową zasadą liberalizmu jest twierdzenie: „Jest sprzeczne z naturalnym, przyrodzonym i niezbywalnym prawem oraz wolnością i godnością człowieka, poddanie się władzy, której korzenia, zasady, miary i sankcji nie ma się w samym sobie”. Ta zasada oznacza zaprzeczenie wszelkiemu prawdziwemu autorytetowi; bo autorytet z konieczności zakłada istnienie siły [pochodzącej] z zewnątrz i [znajdującej się] ponad człowiekiem, moralnie go wiążącej.
Tendencje te były jednak mniej lub bardziej żywotne na długo przed 1789 r.; w rzeczywistości pojawiły się one wraz z ludzkością. Współczesny liberalizm przyjmuje i propaguje je pod zwodniczą maską liberalizmu w prawdziwym tego słowa znaczeniu. Jako bezpośrednie potomstwo humanizmu i reformacji XV i XVI w., współczesny liberalizm był dalej rozwijany przez filozofów i literati angielskich, zwłaszcza Locke’a i Hume’a, przez Rousseau i encyklopedystów we Francji oraz przez Lessinga i Kanta w Niemczech. Jednak jego prawdziwą kolebką były salony umiarkowanie wolnomyślącej francuskiej szlachty (1730-1789), szczególnie madame Necker i jej córki, madame de Staël. Ta ostatnia, bardziej niż ktokolwiek inny, stanowiła ogniwo łączące wolnomyślące przed i porewolucyjne elementy z centrum nowoczesnego ruchu liberalnego zarówno we Francji, jak i Szwajcarii. W swoich poglądach polityczno-religijnych była ściśle związana z Mirabeau i konstytucyjną partią rewolucji. Te poglądy znajdują najwyraźniejszy wyraz w jej pracy „Considérations sur les principaux événements de la Révolution française”. Opowiada się za jak największą indywidualną wolnością i potępia jako absurd pochodzenie ludzkiej władzy od Boga. Według niej pozycja prawna Kościoła, zarówno jako instytucji publicznej, jak i właściciela nieruchomości, jest ustaleniem narodowym, a zatem podlega całkowicie woli narodu; własność kościelna nie należy do Kościoła, ale do narodu; zniesienie przywilejów Kościoła jest całkowicie uzasadnione, ponieważ duchowieństwo jest naturalnym wrogiem zasad rewolucji. W mniejszych państwach idealną formą rządu jest republika, w większych monarchia konstytucyjna na wzór Anglii. Według madame de Staël cała sztuka rządzenia w czasach współczesnych polega na sztuce kierowania opinią publiczną i ulegania jej we właściwym momencie.
II. Rozwój i główne typy współczesnego liberalizmu w krajach nieanglojęzycznych
Ponieważ tak zwane zasady liberalne z 1789 r. oparte są na błędnym pojęciu wolności ludzkiej i same w sobie są i zawsze muszą być względem siebie sprzeczne i nieokreślone, niemożliwe jest stosowanie ich w praktyce z dużą konsekwencją. W związku z tym opracowano najróżniejsze rodzaje i odcienie liberalizmu, z których wszystkie były w rzeczywistości bardziej konserwatywne, niż uzasadniałoby to logiczne stosowanie zasad liberalnych. Liberalizm został po raz pierwszy sformułowany przez protestantów genewskich (Rousseau, Necker, madame de Staël, Constant, Guizor); niemniej jednak to z Francji rozprzestrzenił się na resztę świata, podobnie jak jego różne reprezentatywne typy. Rozwinęły się one w powiązaniu z różnymi rewolucjami w Europie od 1789 r. Główne typy to:
(A) Liberalizm antykościelny
(1) Stary liberalizm, wpierw popierany przez madame de Staël i Constanta. Można go określić jako liberalizm salonowy wolnomyślących klas wykształconych, które jednak nie zniżały się do bycia praktycznymi politykami lub mężami stanu; [jego przedstawiciele] byli lepszymi obserwatorami, nieomylnymi krytykami, stającymi ponad wszystkimi partiami. W późniejszym czasie niektórzy z tych starych liberałów, ożywieni prawdziwym liberalnym rycerstwem, bronili praw tłumionych mniejszości przeciw jakobińskiej większości, jak na przykład Littré albo Laboulaye we Francji (1879-1880).
(2) Ściśle związany z tym starym liberalizmem madame de Staël jest liberalizm doktrynalny, który powstał w sali wykładowej Royera-Collarda i w salonie księcia de Broglie’a (1814-1830). Był to liberalizm praktycznych polityków i mężów stanu, którzy chcieli przywrócić, utrzymać i rozwinąć w różnych stanach konstytucyjną formę rządu opartą na zasadach z 1789 r. Poza tym najważniejszymi przedstawicielami tego grona byli: de Broglie, Royer-Collard, Guizot we Francji, Cavour we Włoszech, von Rotteck i jego poplecznicy w Niemczech.
(3) Liberalizm burżuazyjny był naturalnym rezultatem doktrynalnego liberalizmu. Dostosował się bardziej do interesów klas posiadających; duchowieństwo i szlachta zostały pozbawione władzy politycznej, dlatego [klasy posiadające] były jedynymi klasami, które mogły skorzystać z nowych instytucji, ponieważ lud nie był wystarczająco przeszkolony i zorganizowany, aby to zrobić. Bogate klasy przemysłowe były zatem od samego początku i we wszystkich krajach ostoją liberalizmu, a liberalizm ze swojej strony był zmuszony do wspierania ich interesów. Ten rodzaj burżuazyjnego liberalizmu cieszył się we Francji najwyższą przychylnością w czasach króla-obywatela Ludwika Filipa I (1830-40), który otwarcie przyznawał się do swojej zależności. W Niemczech rozwijał się jako „narodowy liberalizm”, w Austrii jako „polityczny liberalizm w ogólności”, we Francji jako oportunizm Gambetty. Jego charakterystycznymi cechami są materialistyczne, nikczemne ideały, które dbają jedynie o nieograniczoną radość życia, egoizm w wykorzystywaniu słabych ekonomicznie za pomocą taryf, które istnieją dla interesu klas, systematyczne prześladowanie chrześcijaństwa, a zwłaszcza Kościoła katolickiego i jego instytucji, frywolne lekceważenie, a nawet kpiąca pogarda z Boskiego porządku moralnego, cyniczna obojętność w wyborze i stosowaniu środków (oszczerstw, korupcji, oszustw itp.) w walce z przeciwnikami oraz w zdobywaniu absolutnego panowania i kontroli nad wszystkim.
(4) Liberalne „partie postępu” będące w opozycji względem konserwatystów i liberałów klas burżuazyjnych. Kiedy dojdą do władzy, nie troszczą się już o żadne udoskonalenia zgodne z ich liberalnymi zasadami, natomiast kładą one większy nacisk na podstawowe zasady samego liberalizmu i walczą z cynicznie jednostronną polityką własnego interesu; z tego powodu wydają się laikom bardziej uczciwi.
(5) Liberalni radykałowie są zwolennikami postępowych i nowoczesnych idei, które starają się realizować bez względu na istniejący porządek albo prawa, idee, czy uczucia innych ludzi. W taki sposób działała pierwsza liberalna partia polityczna hiszpańskich jakobinów w 1810 roku. Jest to radykalizm, który pod maską wolności unicestwia w tej chwili prawa katolików we Francji.
(6) Liberalni demokraci chcą uczynić masy zwykłych ludzi decydującym czynnikiem w sprawach publicznych. Polegają zwłaszcza na klasach średnich, udając, że troszczą się o ich interesy.
(7) Socjalizm jest liberalizmem własnego interesu, pielęgnowanym przez wszystkie wyżej wymienione klasy liberałów i popieranym przez członków czwartego stanu i proletariatu. Jest to jednocześnie naturalna reakcja na jednostronną politykę własnego interesu. Jego główne gałęzie to:
- Komunizm, który próbuje zreorganizować warunki społeczne poprzez zniesienie wszelkiej prywatnej własności;
- Radykalna socjaldemokracja Marksa (założona w 1848 r.), powszechna w Niemczech i Austrii;
- Umiarkowany socjalizm (Federacja Socjaldemokratyczna w Anglii, Possibilistes we Francji itp.);
- Partie anarchistyczne założone przez Bakunina, Mosta i Krapotkina po 1868 r. Przez pewien czas były sprzymierzone z socjaldemokracją. Anarchizm jako system jest względnie najbardziej logicznym i radykalnym rozwinięciem zasad liberalnych.
(B) Liberalizm kościelny (liberalny katolicyzm)
Dominującą formą polityczną współczesnego liberalnego katolicyzmu jest ta, która regulowałaby stosunki Kościoła z państwem i nowoczesnym społeczeństwem zgodnie z zasadami liberalnymi przedstawionymi przez Benjamina Constanta. Miała ona swoich poprzedników i wzorce w gallikanizmie, febronianizmie i józefinizmie. Założony w 1828 r. przez Lemennaisa system był również pod pewnymi względami broniony przez Lacordaire’a, Montalemberta, Parisisa, Dupanloupa i Fallouxa.
Bardziej teologiczna i religijna forma liberalnego katolicyzmu miała swoich poprzedników w jansenizmie i józefinizmie; ma ona na celu pewne reformy doktryny i dyscypliny kościelnej zgodnie z panującą antykościelną, liberalną teorią protestancką i ateistyczną „nauką i oświeceniem”. Najnowsze fazy tego liberalizmu zostały potępione przez Piusa X jako modernizm. Ogólnie rzecz biorąc, opowiada się on za swobodą w interpretowaniu dogmatów, przeoczeniem lub lekceważeniem dekretów dyscyplinarnych i doktrynalnych Rzymskich Kongregacji, sympatią do państwa nawet w jego działaniach przeciwko wolności Kościoła, działalności biskupów, duchowieństwa, zakonów i kongregacji, do uznawania za klerykalizm wysiłków Kościoła na rzecz ochrony praw rodziny i jednostek do swobodnego wyznawania religii.
III. Potępienie liberalizmu przez Kościół
Głosząc absolutną autonomię człowieka w porządku intelektualnym, moralnym i społecznym, liberalizm neguje, przynajmniej praktycznie, Boga i nadprzyrodzoną religię. Jeśliby go logicznie poprowadzić, doprowadzi nawet do teoretycznej negacji Boga poprzez umieszczenie deifikowanej ludzkości w Jego miejsce. Został objęty cenzurą w potępieniach racjonalizmu i naturalizmu. Najbardziej uroczyste potępienie naturalizmu i racjonalizmu zawarte jest w Konstytucji „De Fide” Soboru Watykańskiego (1870); jednak najbardziej wyraźne i szczegółowe potępienie zostało wymierzone współczesnemu liberalizmowi przez Piusa IX w encyklice „Quanta cura” z 8 grudnia 1864 r. i w załączonym Syllabusie. Starszą i głównie polityczną formę fałszywego liberalnego katolicyzmu potępiła encyklika Grzegorza XVI „Mirari vos” z 15 sierpnia 1832 r. oraz wiele krótkich wypowiedzi Piusa IX (zob. Ségur, „Hommage aux Catholiques Libéraux”, Paryż, 1875). Zdefiniowanie papieskiej niemylności przez Sobór Watykański było praktycznym potępieniem liberalizmu. Ogromne znaczenie w tym względzie mają allokucje i encykliki Piusa IX, Leona XIII i Piusa X (por. „Recueil des allocutions consistorales encycliques . . . citées dans le Syllabus”, Paryż 1865) oraz encykliki Leona XIII z dnia 20 stycznia 1888 r. „O wolności człowieka”; z 21 kwietnia 1878 r. „O postaciach zła w społeczeństwie”; z 28 grudnia 1878 r. „O sekcie komunistów, socjalistów i nihilistów”; z 4 sierpnia 1879 r. „O chrześcijańskiej filozofii”; z 10 lutego 1880 r. „O małżeństwie”; z 29 lipca 1881 r. „O pochodzeniu władzy cywilnej”; z 20 kwietnia 1884 r. „O masonerii”; z 1 listopada 1885 r. „O państwie chrześcijańskim”; z 25 grudnia 1888 r. „O życiu chrześcijańskim”; z 10 stycznia 1890 r. „O obowiązkach chrześcijan jako obywateli”; z 15 maja 1891 r. „O kwestii socjalnej”; z 20 stycznia 1894 r. „O znaczeniu jedności w wierze i jedności z Kościołem dla zachowania moralnych podstaw państwa”; z 19 marca 1902 r. „O prześladowaniach Kościoła na całym świecie”. Pełną informację na temat stosunku Kościoła do liberalizmu w różnych krajach można uzyskać na podstawie [analizy] spraw i decyzji różnych synodów prowincjonalnych. Można je znaleźć w „Collectio Lacensis” pod nagłówkami indeksu: Fides, Ecclesia, Educatio, Francomuratores.
Źródła
FERRAZ, Spiritualisme et libéralisme (Paryż, 1887); IDEM, Traditionalisme et ultramontanisme (Paryż, 1880); D’HAUSSONVILLE, Le salon de Mme Necker (Paryż, 1882); LADY BLENNERHASSET, Frau von Staël (1887-89); LABOULAYE, Le parti libéral (Paryż, 1864); IDEM we wprowadzeniu do ich wydania Cours de politique constitutionelle de Benj. Constant (Paryż, 1872); CONSTANT, De la religion (Paryż, 1824-31); BLUNTSCHLI, Allgemeine Staatslehre (Stuttgart, 1875), 472; SAMUEL, Liberalism (1902); DEVAS, Political Economy (Londyn, 1901), 122, 531, 650 seq.; VILLIERS, Opportunity of Liberalism (1904); RUDEL, Geschichte des Liberalismus und der deutschen Reichsverfassung (1891); DEBIDOUR, Histoire des rapports de l’église et de l’état 1789-1905 (Paryż, 1898-1906); BRÜCK, Die Geheimen Gesellschaften in Spanien (1881); Handworterbuch der Staatswissenschaften, I, 296-327, s.v. Anarchismus; Ferrer im Lichte der Wahrheit in Germania (Berlin, 1909); MEFFERT, Die Ferrer-Bewegung als Selbstentlarvung des Freidenkertums (1909).
Prace dotyczące liberalizmu kościelnego:— (A) Kościoły protestanckie:— GOYAU, L’Allemagne religieuse, le protestantisme (Paryż, 1898); SABATIER, Religions of Authority and the Religion of the Spirit; POLLOCK, Religious Equality (Londyn, 1890); REVILLE, Liberal Christianity (Londyn, 1903); IDEM, Anglican Liberalism (Londyn, 1908). (B) Dotyczące liberalnego katolicyzmu:— WEILL, Histoire de Catholicisme libéral en France, 1828-1908 (Paryż, 1909). (C) Dotyczące modernizmu: SCHELL, Katholizismus als Prinzip des Fortschritts (1897); IDEM, Die neue Zeit und der neue Glaube (1898); MÜLLER, Reformkatholizismus (te trzy prace są na Indeksie); STUFLER, Die heiligkeit Gottes in Zeit. für kath. Theol. (Innsbruck, 1908), 100-114; 364-368.
Krytyka i potępienie liberalizmu:— FAGUET, Le Libéralisme (Paryż, 1906); FRANTZ, Die Religion des National-liberalismus (1872). Z katolickiego punktu widzenia:— DONAT, Die Freiheit der Wissenschaft (1910); VON KETTELER, Freiheit Autorität und Kirche (Moguncja, 1862); IDEM, Die Arbeiterfrage und das Christenthum (Moguncja, 1864); DECHAMPS, Le libéralisme (1878); DONOSO CORTÉS, Catholicism, Liberalism and Socialism (tr. Filadelfia, 1862); H. PESCH, Liberalismus, Sozialismus und christliche Gesellschaftsordnung (Fryburg, 1893-99); CATHREIN, Der Sozialismus (Fryburg, 1906); PALLEN, What is Liberalism? (Saint Louis, 1889); MOREL, Somme contre le catholicisme libéral (Paryż, 1876); Die Encyklika Pius IX. vom 8 Dez. 1864 in Stimmen aus Maria-Laach; CHR. PESCH, Theologische Zeitfragen, IV (1908); HEINER, Der Syllabus (Pius IX.) (1905); Der Syllabus Pius X. und das Dekret des hl. Offiziums „Lamentabili” vom 3 Juli, 1907 (1908); BROWNSON, Conversations on Liberalism and the Church (Nowy Jork, 1869), przedrukowane w jego Works, VII (Detroit, 1883-87), 305; MING, Data of Modern Ethics Examined (Nowy Jork, 1897), x, xi; MANNING, Liberty of the Press in Essays, trzecia edycja (Londyn, 1892); BALMES, European Civilization (Londyn, 1855), xxxiv, xxxv, lxvii; IDEM, Letters to a Sceptic (tr. Dublin, 1875), list 7; GIBBONS, Faith of Our Fathers (Baltimore, 1871), xvii, xviii; The Church and Liberal Catholicism, list pasterski biskupów angielskich, przedrukowany w Messenger of the Sacred Heart XXXVI (Nowy Jork, 1901). 180-93; por. także Dublin Review, nowa edycja, XVIII, 1, 285; XXV, 202; XXVI, 204, 487; trzecia edycja XV, 58.
Hermann Gruber
Tłumaczenie: Obrona Wiary